Tadeusz Borowski (1922-1951) tworzył przede wszystkim literaturę piękną, zarówno poezję jak i prozę, zajmował się również publicystyką. Jego wiersze i opowiadania dotyczące osobistych doświadczeń więźnia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu są zaliczane do klasyki polskiej literatury.
Przyszedł na świat w Żytomierzu, był drugim synem Stanisława i Teofili Borowskich. W roku 1926 ojciec został aresztowany przez radziecką policję polityczną i wywieziony do Karelii z powodu przynależności do Polskiej Organizacji Wojskowej. W roku 1930 również Teofila Borowska została deportowana – wywieziono ją nad Jenisej. Wobec braku opieki rodziców, starszy brat Juliusz trafił do internatu, zaś Tadeuszem zaopiekowała się ciotka.
Zmiana na lepsze przyszła w roku 1932, gdy władzom II Rzeczypospolitej udało się doprowadzić do wymiany Stanisława Borowskiego za komunistów przebywających w polskich więzieniach. Ojciec Twórcy znalazł się w Polsce, za nim w podróż do kraju wyruszyli samodzielnie obaj bracia, mając jako gwarancję przejazdu i opuszczenia ZSRR dzięki dokumentom wystawionym przez Czerwony Krzyż. Matkę udało się sprowadzić do Polski w roku 1934.
W roku 1940 Tadeusz Borowski ukończył w ramach tajnego nauczania Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego. Swej edukacji na tajnych kompletach poświęcił odpowiadanie Matura na Targowej. Podjął studia polonistyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, na zajęciach poznał swą przyszłą żonę – Marię Rudno. Zdarzenia z okupacyjnego życia studenckiego stały się materiałem wykorzystanym w szkicu Profesorowie i studenci oraz w opowiadaniu Pożegnanie z Marią. Współpracował też z konspiracyjnym miesięcznikiem „Droga”.
Debiutował w czasie okupacji tomikiem Gdziekolwiek ziemia, który wydał z pomocą Piotra Słonimskiego (po wojnie uczony czynny we Francji, pionier badań nad genetyką mitochondriów) na powielaczu w roku 1942. W 1943 policja niemiecka zatrzymała Borowskiego w „kotle”. Wpierw więziono go na Pawiaku, następnie wywieziono do obozu Auschwitz (numer obozowy 119198). Za drutami nie zaprzestał pisania, tworząc piosenki, wiersze i kolędy. Pisał też listy do Marii Rudno, która przebywała w tym samym obozie. Rzeczywistość obozową z perspektywy traumy i prób dostosowania się by przetrwać opisał w opowiadaniu U nas, w Auschwitzu, opartym na korespondencji z narzeczoną.
W sierpniu roku 1944 znalazł się w transporcie więźniów skierowanym do filii obozu Natzweiller- Struthof położonej w Dautmergen (Badenia-Wirtembergia), następnie do Dachau. Tam doczekał wyzwolenia przez armię Stanów Zjednoczonych roku 1 maja 1945. Do września 1945 r. przebywał w obozie dla „displaced persons” („dipisi”), czyli osób które wskutek działań wojennych deportacji i wywózek znalazły się poza swym krajem i albo chcą doń powrócić bądź osiedlić się w innym państwie, lecz nie są w stanie tego dokonać bez pomocy. Mieszkał przez kilka miesięcy w stolicy Bawarii, jednak w maju 1946 roku powrócił do kraju.
Znalazł się w awangardzie młodych twórców – apologetów sowietyzacji i realizmu socjalistycznego ( tzw. Pryszczaci). W roku 1948 wstąpił do PZPR. Kierował sekcją literacką Klubu Młodych Artystów i Naukowców, uczestniczył jako dyrektor biura prasowego i redaktor gazety kongresowej w Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju (Wrocław 1948). 29 czerwca 1951 urodziła się jego córka – Małgorzata. 1 lipca odwiedził żonę i dziecko, jednak już następnego dnia trafił do szpitala w stanie poważnego zatrucia gazem i lekami nasennymi. Zmarł 3 lipca. Najprawdopodobniej popełnił samobójstwo. Niewiele wcześniej partia zmusiła go do złożenia samokrytyki, w której zakwestionował swe opowiadania obozowe jako dzieło literackie. Pośmiertnie otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Na przełomie XX i XXI wieku część jego utworów wydano po angielsku m.in. Proszę państwa do gazu (This Way for the Gas, Ladies and Gentlemen), Byliśmy w Oświęcimiu (We Were in Auschwitz), oraz listy w zbiorze Postal indiscretions: the correspondence of Tadeusz Borowski (2007). Na twórczości Tadeusza Borowskiego opiera się film Krajobraz po bitwie Andrzeja Wajdy (1970 r.).
Lata młodzieńcze
Tadeusz Borowski urodził się 12 listopada 1922 r. w Żytomierzu, zmarł zaś 3 lipca 1951 r. w Warszawie. Był drugim synem Stanisława i Teofili. Ojciec, będąc członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, został wywieziony na Sybir do Karelii w roku 1926, zaś matkę cztery lata później zesłano nad Jenisej. Ich starszy syn - Juliusz - znalazł się w internacie, zaś Tadeusz pozostawał pod opieką ciotki. W roku 1932 władze polskie doprowadziły do wymiany Stanisława Borowskiego na więźniów komunistycznych. Dzięki temu ojciec i synowie (po samodzielnej podróży braci do Moskwy po dokumenty Czerwonego Krzyża) znaleźli się w Polsce. Teofila Borowska dołączyła do nich w roku 1934.
Zamieszkali w Warszawie. Już po wybuchu wojny Tadeusz Borowski ukończył tajne Gimnazjum im. Tadeusza Czackiego i zdał tam maturę. Na zakonspirowanym Uniwersytecie Warszawskim studiował filologię polską, tam również poznał swą przyszłą żonę - Marię Rundo. W trakcie studiów był zatrudniony jako magazynier w przedsiębiorstwie budowlanym na Pradze. Biorąc udział w studenckim ruchu kulturalnym, związany był z lewicowym kręgi pisma "Droga". Z pomocą Piotra Słonimskiego wydał przy pomocy powielacza swój debiutancki tomik poezji „Gdziekolwiek ziemia” (1942, konspiracyjnie).
24 lutego 1943 r. został aresztowany podczas obławy Gestapo, trafił na Pawiak, a następnie do obozu w Oświęcimiu, gdzie wytatuowano mu numer 119198. Pracował w szpitalu dla więźniów jako sanitariusz, a przy tym nadal tworzył. Pisał m.in. piosenki, wiersze i kolędy. Do Auschwitz trafiła również jego narzeczona Maria, do której potajemnie pisał listy, będące podstawą opowiadania "U nas, w Auschwitzu...".
Ku czerwonym sztandarom
W sierpniu roku 1944 administracja obozowa zdecydowała o przetransportowaniu Borowskiego z innymi więźniami do filii obozu Naztweiler-Struthof w miejscowości Dautmergen, następnie do owianego złą sławą Dachau. 1 maja 1945 roku obóz wyzwoliły oddziały USA. Do września roku 1945 przebywał w obozie przejściowym dla "dipisów" (displaced persons). Po krótkim pobycie w Monachium, w maju 1946 r. powrócił do kraju, gdzie rozpoczął współpracę z czasopismami. W Przewodniczył sekcji literackiej Klubu Młodych Artystów i Naukowców, zaś jako wicedyrektor biura prasowego i redaktor pisma kongresowego, wziął udział w Kongresie w Obronie Pokoju we Wrocławiu (1948 r.). Od czerwca 1949 do marca 1950 roku pełnił funkcje referenta kulturalnego Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie. Najpewniej współpracował z polskim, a pośrednio z radzieckim, wywiadem wojskowym.
Zaliczano go do grupy "Pryszczatych" - awangardy twórców młodych, a przy tym bezkompromisowych i zachwyconych wprowadzanym ustrojem socjalistycznym. W roku 1950 przyznano mu Państwową Nagrodę Artystyczną. Szybko jednak rozczarował się komunizmem i stalinizacją. PZPR zmusiła go do złożenia samokrytyki, będącej w istocie symbolicznym samobójstwem - ganił samego siebie za pisanie opowiadań obozowych, wtłaczając swą osobowość i twórczość w ramy socrealistycznej pseudo-kultury.
Narodziny i śmierć
26 czerwca 1951 urodziła się córka Borowskiego - Małgorzata. 1 lipca Tadeusz odwiedził żonę i dziecko, zaś następnego dnia sam znalazł się w szpitalu pod silnym wpływem leków nasennych oraz zatruty gazem. Zmarł kilka dni później, 3 lipca 1951. Jego śmierć, najpewniej samobójcza, stała się gruntem pod spekulacje. Najpewniej był rozczarowany PZPR lub komunizmem jako takim (został zmuszony do złożenia samokrytyki, podważającej sens jego opowiadań obozowych). Pewien wpływ na decyzję o odebraniu sobie życia miało zapewne zetknięcie się z "realnym stalinizmem" i jego totalitarną destrukcją życia kulturalnego i społecznego. Odrębnymi wątkami są romans Borowskiego tuż przed narodzinami dziecka oraz pierwsza próba samobójcza podjęta jeszcze w roku 1947.
Samobójstwo młodego, zdolnego twórcy było wstrząsem dla współczesnych, nasuwały się porównania do śmierci Władimira Majakowskiego. Tadeusz Borowski spoczywa na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Alei Zasłużonych. Wkrótce po śmierci odznaczono go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Spojrzenie na twórczość Tadeusza Borowskiego
W swym debiucie - "Gdziekolwiek ziemia" zawarł przepełnione goryczą wyznanie wojennego pokolenia ("Przed nami noc. W obliczu gwiazd -- ogłuchłych od bitewnych krzyków/ jakiż zwycięzców przyszły czas i nas odpomni, niewolników? (...) Nad nami noc. Goreją gwiazdy, /dławiący, trupi nieba fiolet./ Zostanie po nas złom żelazny/ i głuchy, drwiący śmiech pokoleń". ("Pieśń")). Wiersze obozowe, wydane w zbiorze "Imiona nurtu" (Monachium 1945) zawierają diagnozę upadku i urzeczowienia człowieka. W utworach powstałych w Monachium, tuż po wojnie, Borowski wyrażał tragizm osobistego poczucia winy oraz odpowiedzialności wobec hekatomby milionów zamordowanych. Imperatywem była obrona człowieka (liryki "Umarli poeci", "Życiorys wojenny").
Obsesyjne, stale wracające motywy przenikające poezję Tadeusza Borowskiego znalazły pełniejszą ekspresję w prozie, zwłaszcza w cyklach opowiadań "Pożegnanie z Marią" (1948) i "Kamienny świat" (1948). Autor pokazywał swe subiektywne doświadczenie mechanizmów deprawacji, degradacji i demoralizacji w warunkach obozów III Rzeszy. Obnażał całkowity kryzys ideałów moralnych i humanistycznej etyki w zetknięciu z systemem terroru i represji (odsłonięcie "punktu fałszywego").
Stale cenna jest dostrzeżona przez Tadeusza Borowskiego ciągłość między pewnymi nurtami nowoczesnej kultury europejskiej (m.in.eugenika, mistyka rasy i narodu, neopogaństwo, witalizm), a narodowosocjalistycznym modelem nowego ładu Europy i świata, stanowiącego ogromny eksperyment na człowieku. Pisarz doskonale zobrazował też rzeczywiste życie w "miastach niewolników" III Rzeszy. Jego obserwacja tamtejszego "sposobu bycia" jest okrutna i przenikliwa w swym opisie mechanizmów przystosowania, kompensacji i akceptacji. Pouczające jest zestawienie jego twórczości z "Ucieczką od wolności " Ericha Fromma i twórczością Aleksandra Sołżenicyna. Wobec dominujących tendencji literatury "obozowej", poglądy Borowskiego były skandalem i herezją, świadectwem cynizmu i nihilizmu (niektóre środowiska inteligenckie).
Po powrocie do Polski Tadeusz Borowski propagował realizm socjalistyczny i radykalizację polityki kulturalnej PZPR. Jego ostatnie opowiadania ("Opowiadania z książek i gazet" 1949, "Mała kronika wielkich spraw" 1951, "Czerwony maj" 1953) stanowią kontynuację publicystyki politycznej autora. Poza słynnymi opowiadaniami, wydał wraz z K. Olszewskim i J. Nel-Siedleckim książkę dokumentalną "Byliśmy w Oświęcimiu" (1946, wyd. krajowe 1958). Jeszcze w roku 1944 ukazały się też jego erotyki (Arkusz poetycki nr 2, Droga 1944, wyd. konspiracyjne).
Twórczość Tadeusza Borowskiego ma wielkie znaczenie dla problematyki genezy i przyczyn funkcjonowania totalitaryzmów XX wieku i złożonej kwestii tzw. "banalizacji zła" (Hannah Arendt), również w świetle psychologii i psychiatrii oraz antropologii kultury.
Rafał MarekLiteratura:
T. Drewnowski, s.v. Borowski Tadeusz [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984, vol. I, s. 96-97;
E. Frąckowiak, W kręgu "Kamiennego świata" Tadeusza Borowskiego, Pamiętnik Literacki 53/4 (1962), s. 451-475.
Wikipedia s.v. Tadeusz Borowski https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Borowski_(pisarz)